Historię Lipowca i opis jego ruin oparto na literaturze naukowej oraz wynikach badań archeologiczno - architektonicznych. Wiadomości przysparzają też zachowane spisy inwentarza, sprawozdania z wizytacji a także hipotezy historyków wysnute dzięki znajomości realiów średniowiecza.
Poniższe opracowanie powstało głównie na podstawie:
Małkowska-Holcerowa T. - "Lipowiec, dawny zamek biskupów krakowskich", Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa 1988.
Dokładnej daty powstania najstarszej zabudowy na wzniesieniu o nazwie Lipowiec, nie udało się jednoznacznie ustalić. Niektóre, nie do końca pewne źródła sugerują, że w IX wieku znajdowała się tu silna,
zapewne drewniana warownia zwana Lipową, a teren ten podlegał Państwu Wielkomorawskiemu (Wielka Morawa lub Rzesza Wielkomorawska). Za panowania księcia Świętopełka I w latach 870 - 894, państwo to obejmowało, poza Morawami, częściowo tereny dzisiejszych Węgier, Czechy, Słowację, Śląsk, Łużyce i Małopolskę.
W okresie rozbicia dzielnicowego Polski (1138 - 1320), lipowieckie wzgórze znalazło się na pograniczu dzielnicy krakowskiej i śląskiego księstwa Raciborsko-Opolskiego. Jego wielkie wartości strategiczne oraz brak stabilizacji politycznej na tym terenie, przyczyniły się zapewne do wzniesienia silnego punktu obronnego i strażnicy. Przy jej pomocy kontrolować można było również ważny szlak handlowy, prowadzący z Krakowa na Śląsk, a przebiegający u stóp wzniesienia.
Pierwsze, niezbite dowody istnienia Lipowca pojawiają się w dziele "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" czyli Księdze beneficjów (dóbr) diecezji krakowskiej, spisanej przez historyka Jana Długosza. Według autora znanych "Roczników czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego", teren na którym wzniesiono zamek, na początku XIII wieku należał do małopolskiego rodu rycerskiego - Gryfitów. Właścicielem lipowieckiego majątku był kasztelan krakowski, Klemens z Ruszczy herbu Gryf. W roku 1238 przekazuje on posiadłość, wraz z drewnianym grodem, klasztorowi Benedyktynek w Staniątkach koło Krakowa,
którego ksienią (żeński odpowiednik opata) była jego córka Wizenna.
Za sprawą biskupa Jana Prandoty, w roku 1243 Lipowiec przechodzi, drogą kupna lub zamiany, w skład małopolskich dóbr biskupstwa krakowskiego. Od roku 1295 warownia jest w posiadaniu Jana Muskaty, piastującego godność biskupa krakowskiego. W imieniu biskupów, niemal aż do końca XVIII wieku, zamkiem wraz z okolicznymi dobrami zarządzali burgrabiowie, później kasztelanowie i wreszcie starostowie.
Wygląd i wielkość budowli w tym okresie nie są szczegółowo znane. Z pewnością w jej obrębie znajdowała się wolno stojąca, istniejąca do dziś, kamienna wieża, której dolne partie pochodzą z końca XIII wieku. Funkcjonowanie średniowiecznej twierdzy zapewniała, umiejscowiona obok kamiennego stołpu, wykuta w litej skale studnia oraz bliżej nie określone, drewniane obiekty mieszkalne i gospodarcze.
W pierwszym dziesięcioleciu XIV wieku zamek Lipowiec obsadzony był przez załogę Gerlacha von Kulpena, spokrewnionego z Janem Muskatą. Twierdza, częściowo już murowana, stanowiła trwały i silny punkt oporu biskupa, zwolennika rządów królów czeskich (Wacława II i III) w Polsce. Muskata przeciwstawiał się Władysławowi Łokietkowi prowadzącemu walkę zbrojną o przywrócenie Piastom tronu krakowskiego.
Po opanowaniu przez księcia w 1306 roku Krakowa oraz innych warownych miast i zamków małopolskich, które z ramienia dynastii czeskiej biskup posiadał, Muskata schronił się w Lipowcu. Przebywał tu przynajmniej do 1312 roku, a w tym czasie warownia była kilkukrotnie, bez powodzenia oblegana przez wojska Łokietka. Zródła historyczne wymieniają liczne rozboje i akcje zbrojne dokonywane z Lipowca, przez załogę zamkową, przeciwko zwolennikom przyszłego polskiego króla. Kres walkom biskupa z księciem położyła koronacja Łokietka w 1320 roku, co stało się zaledwie na kilka miesięcy przed
śmiercią Muskaty.
Od momentu ustania walk zbrojnych o sukcesję Piastów na tronie polskim, Lipowiec spełniał nadal rolę zamku granicznego, stanowiąc jednocześnie strażnicę handlowego szlaku. Z czternastowiecznym systemem obronnym związane są najstarsze fragmenty przedbramia, rozlokowanego na południowy wschód od kamiennej wieży. Najpewniej składało się ono z wolnostojącego budynku bramnego, posiadającego przejazd i furtę dla pieszych. Bramę poprzedzała wykuta w skale, głęboka fosa, nad którą przerzucony był drewniany most. Dodatkowym umocnieniem były też niewątpliwie mury i wały ziemne, które otaczały skupione wokół wieży, zabudowania tzw. zamku górnego. W obrębie
warowni musiały znajdować się również nieznane bliżej budynki mieszkalne oraz gospodarcze i usługowe, zapewne w większości drewniane, związane z funkcjonowaniem warowni.
Z analizy badań archeologiczno-architektonicznych wynika, iż w ciągu tego stulecia lipowiecka twierdza uległa parokrotnym przekształceniom. Nie można niestety precyzyjnie określić poszcze gólnych etapów przebudowy, gdyż w przekazach źródłowych nie zachowała się na ten temat żadna informacja. Inicjatorami rozbudowy korpusu zamku górnego oraz systemu obronnego byli ówcześni biskupi krakowscy. Przypuszcza
się, że dokonali tego głównie Wojciech Jastrzębiec (1412-23) i Zbigniew Oleśnicki (1423-51), piastujący także świecką godność Wielkiego Kanclerza Koronnego. Ich kamienne tarcze z herbami Jastrzębiec i Dębno, w bliżej nieokreślonym czasie, wmurowano powtórnie w ścianę wschodnią dziedzińca, gdzie znajdują się do dzisiaj.
W źródłach historycznych zachowała się wzmianka o pobycie w Lipowcu, w 1430 roku Zbigniewa Oleśnickiego. Kilkanaście lat później wystawił on tutaj przywilej wydany w 1444 roku dla Księstwa Siewierskiego, które zakupił dla biskupstwa krakowskiego od księcia cieszyńskiego Kazimierza. Z omawianego okresu pochodzą udokumentowane fakty o użytkowaniu warowni jako więzienia. Na polecenie biskupa Oleśnickiego, w 1437 r. w lochu wieży zamknięty zostaje Opat Mikołaj z Buska. Ponadto,w 1456 r. król Kazimierz Jagiellończyk oddał biskupom krakowskim całkowitą władzę sądową nad świeckimi poddanymi klucza dóbr lipowieckich.
Rozbudowa i modernizacja dotychczasowego systemu obronnego zamku, miały zapewne bezpośredni związek z ówczesną sytuacją polityczną i granicznym położeniem Lipowca. Twierdza musiała odgrywać szczególną rolę w czasie starć zbrojnych pomiędzy zwolennikami Jana Husa, a reprezentantami nietolerancji religijnej. Główną bazą husytów na pobliskim Śląsku były Gliwice, skąd bratanek Władysława Jagiełły, książę Zygmunt Korybutowicz dokonywał częstych wypadów na sąsiednie tereny Małopolski. Wybitny
historyk Jan Długosz, przekazał nam relację o próbie powstrzymania przez lipowiecką drużynę jednej z takichwypraw husyckich.
W XV wieku zarys murów zewnętrznych zamku górnego pokrywał się w zasadzie z obecnym. Wieża znalazła się zapewne w zabudowie naroża południo wo-wschodniego, a studnia w obrębie skrzydła wschodniego. Być może istniała już wówczas część południowa skrzydła zachodniego. Wzniesienie obu skrzydeł korpusu znacznie zwiększyło powierzchnię mieszkalną. Możliwe, że niektóre wnętrza na wyższych kondygnacjach, miały charakter bardziej reprezentacyjny, godny okresowej siedziby biskupów krakowskich. Świadczą o tym ozdobne późno-gotyckie kafle piecowe, znalezione na terenie zamku górnego.
W warowni musiała się też znajdować kaplica, która zgodnie ze średniowieczną tradycją ulokowana była w pobliżu lub ponad główną bramą i zorientowana ołtarzem na wschód. Musiała mieścić się ona w innym miejscu niż późniejsza z 1754 roku, której pozostałości przetrwały do dnia dzisiejszego w skrzydle zachodnim. Wzmianki źródłowe z XVII wieku sugerują, że kaplica pierwotnie znajdowała się przy wieży na piętrze, w narożniku południowo-wschodnim zabudowy.
Poważne przekształcenia nastąpiły w zakresie piętnastowiecznego systemu obronnego. Wysunięty przed korpus zamku górnego zespół przedbramia, powiązany został z pierścieniem murów obronnych otaczających lipowiecką twierdzę. W ten sposób wokół zamku powstał obwód zamknięty.W ramach modernizacji warowni, około połowy XV wieku zasadniczej przebudowie uległa okrągła wieża, dostosowana wcześniej do obrony przy pomocy broni ręcznej (kusz i łuków). Została ona przysposobiona do nowego sposobu walki przy użyciu artylerii (zapewne taraśnic) i znacznie podwyższona. W nadbudowanej
części znalazła się okrągła klatka schodowa z kamiennymi stopniami. Na dwóch poziomach baszty, od strony drogi dojazdowej zlokalizowano działobitnie, a na najwyższej kondygnacji urządzono obronny taras z rozmieszczonymi dookoła strzelnicami.
W XV wieku teren rozciągający się na południowy wschód zajęło przedzamcze. Położone znacznie niżej od zamku górnego i zespołu przedbramia, mieściło zapewnie drewnianą zabudowę gospodarczą. U schyłku tego stulecia zostało ono otoczone własnymi murami, z bramą od północy. W ten sposób powstało na lipowieckim wzgórzu, trójczłonowe założenie warowno-mieszkalne z usługowym przedzamczem, o nieprzerwanej linii obwodowych murów obronnych. Możliwe, że w omawianym okresie czasu czynnik
militarny przeważał nad mieszkalno-reprezentacyjnym.
WIEK XVI
dokładniejsze info na http://zamek-lipowiec.republika.pl/wiek_20_21.html
Opuszczona i niszczejąca warownia, przetrwała w stanie daleko posuniętej ruiny aż do połowy lat pięćdziesiątych tego stulecia. Po drugiej wojnie światowej powstały warunki umożliwiające podjęcie w Lipowcu, na szeroką skalę, prac badawczo-naukowych. Zamek uznany za obiekt zabytkowy, podlegający ochronie, znalazł swoje miejsce w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, wydanym w 1953 roku.
W sześć lat później, ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Krakowie dr Hanna Pieńkowska,podjęła decyzję o zabezpieczeniu twierdzy w formie trwałej ruiny i przystosowaniu jej do celów turystycznych. Prace nad renowacją warowni rozpoczęte zostały przez krakowski oddział Pracowni Konserwacji Zabytków w 1961 roku. Obejmowały one utrwalenie całej zabytkowej struktury zamku górnego, obwodowych murów obronnych, a także odsłoniętych elementów zespołu przedbramia. Roboty budowlano-konserwatorskie poprzedziło wykonanie pełnej dokumentacji technicznej w zakresie architektury
(głów ny projektant L. Stachowski) oraz konstrukcji i odwodnienia terenu. Równolegle prowadzono badania historyczne (O. Zagórowski, J. Frazik i konsultant J. Bogdanowski) oraz terenowe archeologiczno -architektoniczne (J. Kozak, A. Swaryczewski). Pozwoliło to na odczytanie nawarstwień historycznych obiektu, a także wzbogaciło naszą wiedzę o zamku, ujawniając szereg nieznanych dotąd elementów. Generalną zasadą jaką kierowano się przy konserwacji obiektu, było maksymalne poszanowanie autentycznej substancji zabytkowej oraz ograniczenie do koniecznego minimum współczesnych materiałów i technik
budowlanych. Priorytetem było, aby zwiedzający miał do czynienia z oryginalnym dziełem, powstałym w długim procesie historycznym, a nie z rekonstrukcją.
Prace przy zamku górnym i obwodowych murach obronnych zakończono w 1969 roku, zaś przy zespole przedbramia w 1975 roku. Część wnętrz znajdujących się na piętrze skrzydła południowego, w miejscu dawnego apartamentu frontowego, przeznaczono na ekspozycję muzealną poświęconą historii Lipowca.
W roku 1969 przekazano zamek, w formie zabezpieczonej ruiny, pod opiekę Muzeum w Chrzanowie. Od 1970 roku Lipowiec wraz z leżącym u jego podnóża Nadwiślańskim Parkiem Etnograficznym, stały się zamiejscowymi oddziałami chrzanowskiego muzeum.
Z dniem 1 stycznia 2007 roku, zamek oraz skansen oddzieliły się od Muzeum w Chrzanowie i stworzyły odrębną jednostkę administracyjną o nazwie: Muzeum - Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec. Nowa instytucja ma swoją siedzibę w zrekonstruowanym dworze z Drogini, który znajduje się na terenie skansenu.
L E G E N D Y - "BIAŁA DAMA"
W czasie gdy Franciszek Stankar odbywał karę więzienia w Lipowcu, zakochała się w nim córka nadzorcy straży więziennej. Młodziutka dziewczyna postanowiła pomóc swojemu ukochanemu w ucieczce z zamku i przynosiła do jego celi po kryjomu prześcieradła, z których Franciszek splótł prowizoryczną linę. Pod osłoną nocy więzień opuścił się po linie przez okno, poza mury zamku, a dziewczyna miała do niego dołączyć następnego dnia. Niestety nadzorca dowiedział się, że to jego córka pomogła uciec skazańcowi i ukarał ją
zakazem opuszczania zamku. Natomiast Stankar, nie mógł wrócić do Lipowca po ukochaną, ponieważ zostałby ponownie osadzony w więzieniu lub stracony.
Niedługo potem dziewczyna, z tęsknoty za narzeczonym, postanowiła popełnić samobójstwo. Ubrała suknię ślubną, przygotowaną już na wesele i wdrapała się na szczyt zamkowej wieży. Skoczyła stamtąd i roztrzaskała swoje ciało na nieistniejących już dzisiaj dachach twierdzy. Odtąd, po dzień dzisiejszy, zamek czasami odwiedza w nocy zjawa, zwana Białą Damą . Jest to być może duch córki nadzorcy, uwięziony w zamku i bezskutecznie czekający na powrót ukochanego Franciszka.
Comentarios