„... minęli farę i podążyli w górę do baszty, do ruin zamczyska. (…) Stanęli na szczycie wzgórza. Szczerbaty zamek jaśniał, jakby cały był z próchna. W dole czerniało miasteczko.”
Maria Kuncewiczowa
Zespół zamkowy w Kazimierzu Dolnym – to unikalny w Polsce zabytek średniowiecznej architektury obronnej. Tworzą go: monumentalna, cylindryczna wieża i położony u jej stóp zamek. Budowle te zachowane przez wieki to dokument historii regionu i kraju, świadectwo powstania i średniowiecznej świetności miasta, poprzedzającej jego renesansowy „złoty wiek”. Od stuleci stanowią architektoniczną dominantę Kazimierza, intrygują badaczy, inspirują artystów, zapraszają do odwiedzin rzesze turystów – stały się jego wizerunkową ikoną.
„In vico vero, qui Wyetrzna gora quondam nominabatur [..] oppidum Cazimirz regium, et arx ei impendens, a Casimiro Secundo Poloniae rege muro fabricata sunt” [W miejscu, które Wietrzną Górą ongiś nazywano [..] miasto królewskie Kazimierz i zamek ku jego obronie przez króla Polski Kazimierza II są wybudowane] – słowa te ok. 1480 napisał kronikarz Jan Długosz i choć jest to jedyny historyczny przekaz o powstaniu kazimierskiego zamku, nie mamy podstaw by w nie nie wierzyć. Potwierdziły je wykopaliska archeologiczne prowadzone w tym obiekcie w latach 1971-1974. Jednak dopiero kompleksowe badania architektoniczno-archeologiczne z lat 2010-2011 ujawniły jego pierwotne oblicze i określiły kolejne fazy rozwojowe.
Zgodnie z ich wynikami przyjąć należy, że budowla ta wzniesiona została na tzw. surowym korzeniu – czyli w miejscu nie objętym wcześniej osadnictwem – na początku drugiej połowy XIV wieku. Ulokowana została na wybitnym, skalnym plateau lessowego wzgórza u podnóża starszego zamku z kamienną wieżą. Pierwsza historyczna wzmianka o kazimierskim zamku, w której wymieniany jest burgrabia „in castro Kazimierensis”, pochodzi z roku 1359. Spośród trzech warowni wzniesionych na Lubelszczyźnie z fundacji Kazimierza Wielkiego – w Lublinie, Wąwolnicy i Kazimierzu Dolnym – zachowały się tylko dwie, ale jedynie kazimierski zamek zachował w swoich murach pozostałości jego najstarszej, średniowiecznej fazy. Nie był wówczas stałą siedzibą ani feudała, ani nawet przedstawiciela władzy królewskiej. Zgodnie ze słowami Długosza służył obroną miastu zarządzanego przez przedstawicieli rodów rycerskich – dzierżawców własności królewskiej, a od początku wieku XVI stał się siedzibą kazimierskiego starostwa niegrodowego. Jego pierwotny, obronny charakter potwierdza odkrycie na południowym zboczu zamkowego wzgórza wykutego w wapiennej skale rowu tzw. przekopy – okopu artyleryjskiego, który funkcjonował do końca XVI wieku.
Faza I - połowa XIV wieku
Fundowany przez Kazimierza Wielkiego zamek to monumentalna kamienna warownia. Wznoszące się na wysokość 7 metrów mury kurtynowe otaczały obszerny, nieregularny dziedziniec o wymiarach 56 x 22 metry. W części południowej opadał on stromo sztucznie uformowanym w wapiennej opoce stokiem, w kierunku parterowej, podzielonej na dwie izby części mieszkalnej zwanej Domem Wielkim. Przy narożniku od strony Wisły do Domu Wielkiego przylegała czworokątna wieża. Wjazd na zamkowy dziedziniec prowadził zapewne przez usytuowany od strony północnej budynek bramny – nikłe pozostałości fundamentów tej budowli, zniszczonych erozją terenu i późniejszymi przebudowami, nie pozwoliły na bliższe określenie jego kształtu. Prawdopodobnie w tej postaci zamek uległ częściowemu zniszczeniu podczas najazdu litewskiego w 1376 roku.
Faza II - XV wiek
Po zniszczeniach odbudowany zostaje poziom parteru Domu Wielkiego, zwieńczony widocznym do dziś w kamiennych murach, podwójnym pasem gotyckich cegieł, a nad nim wzniesiono poziom jednoprzestrzennego, pierwszego piętra (obecny parter), połączonego od wewnątrz z ryzalitem południowo-zachodnim – zapewne kaplicą ozdobioną dwudzielnym oknem z gotyckim maswerkiem. Od południa do Domu Wielkiego dobudowana zostaje czworokątna wieża pełniąca funkcje komunikacji pionowej z wewnętrznymi, drewnianymi schodami. Wykonana zostaje również korekta przebiegu murów kurtynowych – powstaje narożnik północno-wschodni, powiększony dziedziniec uzyskuje bardziej regularny, trapezowaty kształt. Wewnątrz dziedzińca wykuto w skale czworokątną studnię, zwieńczoną owalną, kamienną cembrowiną, o głębokości sięgającej ponad 60 metrów. W jej pobliżu, przy kurtynie wschodniej, wzniesiony zostaje budynek łaźni (?).
Faza III - przełom XV/XVI - XVI wiek
Następuje regulacja poziomów użytkowych zamku: po niwelacji terenu dziedzińca dawny parter Domu Wielkiego staje się kondygnacją piwniczną, budowla podniesiona zostaje o kolejne piętro – po połowie wieku XVI zostaje ono podzielone na dwa pomieszczenia, podwyższone, powiększone okna wykończone są nowymi elementami kamieniarskimi. Do wieży południowo-zachodniej dobudowano pomieszczenia ze sklepioną piwnicą. Przy kurtynie od strony Wisły wybudowana zostaje z cegły mieszkalno-obronna Wieża Zachodnia. Zakończono też modernizację murów kurtynowych – w narożnikach kurtyny północnej powstają wieżyczki strażnicze, flankujące umiejscowioną w linii muru nową bramę wjazdową. Pod koniec wieku XVI kolejne modernizacje zamku podkreślają jego rezydencjonalny wizerunek – brama wjazdowa nabiera reprezentacyjnego wystroju, znanego z akwareli Vogla, podobnie jak wewnętrzna fasada Domu Wielkiego z pierwszą, zewnętrzna klatką schodową. Pojawiają się nowe, charakterystyczne elementy architektoniczne – elewacja frontowa Domu Wielkiego wraz z Wieżą Zachodnią zwieńczona zostaje renesansową attyką. Tak znacząca rozbudowa i zmiana wizerunku kazimierskiego zamku zbiega się w czasie z jego przejściem w roku 1509 w ręce magnackiego rodu Firlejów, własnością których pozostaje do roku 1644.
Faza IV - przełom XVI/XVII wiekuW tym okresie kontynuowana jest rozbudowa części mieszkalnej zamku. Od strony Wisły, pomiędzy wieżą południowo-zachodnią Domu Wielkiego a ceglaną Wieżą Zachodnią – na zewnątrz muru kurtynowego – dobudowane zostaje Skrzydło Zachodnie.
Faza V - 1. poł. XVII wieku
To już ostatni etap rozbudowy kazimierskiego zamku: przebudowane piętro Domu Wielkiego funkcjonuje jako reprezentacyjne „piano nobile”, do którego wiedzie umiejscowiona w narożniku dziedzińca zewnętrzna, reprezentacyjna klatka schodowa, a pomiędzy Wieżą Zachodnią i murem kurtynowym od strony Wisły powstaje ostatni, najmłodszy w dziejach tego obiektu budynek. To kres kształtowania się zamku jako rezydencji o charakterze obronnym.
Dalsze dzieje
W 1655 roku miasto i zamek ogarnia „potop szwedzki” – na zamku przebywa król Karol Gustaw. Z tego czasu zachował się najstarszy wizerunek Kazimierza i zespołu zamkowego – E.J. Dahlberg uwieczniając 7 lutego 1656 oku widok Janowca i wojsk szwedzkich przeprawiających się przez Wisłę, w tle umieszcza szkic „Stadt Casimirz” i górujących nad miastem budowli obronnych. W roku 1657 Szwedzi palą Kazimierz i niszczą zamek.
Próby odbudowania, czy raczej remontu, zamku czynione są za czasów panowania Augusta II po 1700 r. Jeszcze w roku 1707 gościł tu car Piotr Wielki, a jesienią tegoż roku przez dwa miesiące przebywał na zamku król szwedzki Karol XII, lecz tocząca się Wojna Północna ok. 1712 roku zrujnowała budowlę. Schyłek XVIII wieku przyniosły ostateczną zagładę zamku podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Wizerunek reliktów budowli z tego okresu uwieczniają w swoich działach malarze: Henryk Münz (1782) i Zygmunt Vogel (1792)
W roku 1806 władze austriackie nakazały rozebrać grożącą zawaleniem Wieżę Zachodnią oraz bliskie runięcia attyki Domu Wielkiego, zasypano również studnię.
Po krótki epizodzie podczas powstania listopadowego, gdy 18 kwietnia 1831 roku „w starej wieżycy zamkowej oparła się dzielnie moskalom setka żołnierzy polskich” zamek pod koniec XIX wieku całkowicie utracił swoje mieszkalno-obronne funkcje – stał się ruiną. Będąc od 1826 roku wraz z miastem własnością skarbu państwa, w roku 1892 decyzją gminy wzgórze zamkowe staje się gminnym pastwiskiem. Ten „sielski krajobraz” z romantycznymi ruinami zwraca uwagę artystów – Jana Franciszka Piwarskiego, Adama Lerue, Napoleona Ordy, Kazimierza Stronczyńskiego, Wojciecha Gersona.
U progu odzyskania niepodległości zaczął być przez społeczeństwo polskie postrzegany jako zabytek. Przed I wojną światową zainteresowało się nim Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, sporządzając w latach 1913-1914 dokumentację rysunkową jego stanu oraz prowadząc pierwsze prace zabezpieczające sąsiedniej Baszty. Nowe znaczenie zamkowym ruinom nadała prężnie rozwijająca się od początku XX wieku w Kazimierzu kolonia artystyczna, ściągająca do miasteczka wielu wybitnych polskich malarzy tego okresu. Starożytne ruiny stają się inspiracją kazimierskiej bohemy – wieża i zamek pojawiają się w dziełach wielu artystów tego okresu: Wojciecha Ślewińskiego, Kazimierza Rubczaka, Tadeusza Pruszkowskiego, Antoniego Michalaka i innych.
Burza dziejowa drugiej wojny światowej nie zmieniła znacząco stanu górujących nad miastem reliktów średniowiecznej architektury obronnej. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się okres badań i rewaloryzacji kazimierskiego zespołu zamkowego.
INFO Z : http://www.zabytkikazimierzdolny.pl
Comments